سجده شکر

سَجده شُکْر از سجده‌های مستحب است که انجام آن برای شکرگزاری نسبت به نعمت یا دفع بلا سفارش شده است. سجده شکر پس از پایان نماز، چه نماز واجب و چه مستحب به عنوان یکی از تعقیبات پرفضیلت است. برای انجام سجده شکر، رو به قبله بودن و طهارت لازم نیست.

موارد استحباب

سجده شکر در موارد زیر مستحب مؤکد است:

بعد از هر نماز واجب و مستحب: اگر چه سجده بعد از نمازهای واجب در روایات آمده است، ولی انجام آن بعد از برخی نمازهای واجب مانند نماز مغرب تأکید بیشتری شده است. امام کاظم(ع) فرمود: «این سجده (بعد از نماز مغرب) را ترک نکن؛ زیرا دعا در آن مستجاب است.»
هنگام رسیدن نعمتی جدید و یا تجدید نعمت
هنگام دور شدن نقمت و بلایی از انسان و نیز یاد آوری آن‌ها
پس از توفیق یافتن در به جا آوردن عملی نیک یا ترک گناه
هنگام مشاهده فرد مبتلا به بلایی و دیدن فاسق.

چگونگی انجام سجده شکر

اینکه آیا برای تحقق سجده شکر، نهادن اعضای هفت‌گانه بر زمین لازم است یا گذاشتن پیشانی به تنهایی کفایت می‌کند؟ مسئله محل بحث واختلاف است.

سجده شکر، تکبیر افتتاح، تکبیر هنگام رفتن به سجده و نیز تشهد و سلام ندارد؛ هرچند که برخی از فقها تکبیر را پس از سر برداشتن از سجده مستحب دانسته‌اند.

سجده شکر با یک بار سجده کردن تحقق می‌یابد؛ اما بهترین حالت برای سجده شکر این است که فرد دو بار سجده کند و بین دو سجده، گونه راست و سپس گونه چپ را- که از آن به «تَعفیر» تعبیر می‌شود- به زمین بگذارد. گفته‌اند نخستین سجده شکر دراسلام توسط امام علی (ع) در ماجرای لیلة المبیت وپس از آگاهی یافتن از سلامت ماندن پیامبر خدا انجام گرفته است.

ذکرهای سجده شکر

در سجدهٔ شکر هرگونه ذکر و دعایی جایز است، امّا در روایات دعاهای بسیاری برای سجدهٔ شکر ذکر شده است که برخی از آنها این چند مورد است:

به سند معتبر از امام رضا(ع) روایت شده: اگر می‌خواهی صد مرتبه «شُکراً شُکراً» بگو و اگر می‌خواهی صد مرتبه «عَفواً عَفواً».
امام صادق(ع) می‌فرماید: «نمازگزار بعد از نمازهای واجب به جهت شکر خداوند و سپاس‌گزاری از او برای توفیقی که در ادای واجباتش به او عنایت فرموده، سجده می‌کند و کم‌ترین چیزی که می‌گوید؛ سه بار ذکر "شُکراً لِلّه" است».
در عیون اخبار الرضا از رجاء بن ابی ضحاک روایت کرده که حضرت رضا(ع) در راه خراسان، هرگاه از تعقیب نماز ظهر فارغ می‌شدند، صد مرتبه در سجده می‌گفتند: شکراً للّه و چون از تعقیب نماز عصر فارغ می‌شدند، صد مرتبه می‌گفتند: حمداً للّه.
کلینی به سند معتبر روایت کرده است: مردی به حضرت صادق(ع) شکایت کرد: کنیزی دارم که علیل است، فرمود: پس از هر نماز واجب در سجده شکر بگوید: «یا رؤوف یا رحیم، یا ربّ یا سیدی» آنگاه حاجت خود را بطلبد.
در بسیاری از روایات معتبر نقل شده است که امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در سجده شکر بسیار می‌گفتند: «اَسْألُک الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوتِ وَ الْعَفْوَ عِندَ الْحِسابِ.»
همچنین یاد نعمت بزرگ ولایت اهل بیت(ع) در سجده شکر سفارش شده است.

شرایط و مستحبات سجده شکر

در سجده شکر طهارت و نیز رو به قبله بودن شرط نیست. درباره غصبی نبودن مکان و نهادن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است، بین فقها اختلاف است.

امور زیر در سجده شکر مستحب است:

رو به قبله بودن
طهارت(با وضو یا غسل بودن)
گستردن دست‌ها بر زمین؛ چسبانیدن سینه و شکم به زمین
تَعفیر (بر زمین نهادن گونه راست و سپس چپ و به قول برخی سمت راست و چپ پیشانی نیز)
طول دادن سجده
خواندن دعاهای وارد شده
مسح محل سجده با دست و کشیدن دست‌ها بر صورت و جلو بدن پس از سر برداشتن از سجده

اهمیت و فضیلت

امام صادق(ع) در این‌باره به یکی از اصحاب خود می‌فرماید:

«سجده شکر -بعد از هر نماز- بر تو و هر مسلمانی لازم است (تأکیدی برای استحباب سجده شکر) و به وسیله آن، ارزش نمازت را بالا می‌بری و خداوند را از خودت راضی می‌کنی و ملائکه را متعجّب می‌سازی. وقتی که بنده نماز خواند و سپس سجده شکر نمود، خداوند حجاب میان آن بنده و ملائکه را از میان برمی‌دارد و بعد هم می‌فرماید:‌ ای ملائکه من! به این بنده‌ام نگاه کنید که واجب خود را ادا کرد و عهد خود را با من تمام نمود و بعد هم در مقابل آن نعمت‌هایی که به وی داده بودم برایم شکر نمود. پس پاداش او نزد من چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! پاداش او بهشت است. باز خداوند می‌فرماید: بعد از بهشت چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! کفایت کردن همه امور او. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آن چیست؟ باز ملائکه خیری را پیشنهاد می‌کنند و این عمل تکرار می‌شود تا همه چیزها را ملائکه می‌گویند. باز هم خداوند می‌فرماید: بعد از آنها چیست؟ ملائکه می‌گویند: خدایا! ما دیگر نمی‌دانیم. خداوند می‌فرماید: من از او تشکر می‌کنم همان طوری که او از من تشکر کرد. و با فضل خودم به وی رو می‌آورم و رحمتم را به وی نشان می‌دهم».

در حدیث دیگری امام صادق(ع) فرمود:

«أَیُّمَا مُؤْمِنٍ سَجَدَ لِلَّهِ سَجْدَةً لِشُکْرِ نِعْمَةٍ مِنْ غَیرِ صَلَاةٍ كَتَبَ اللَّهُ بِهَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیئَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ فِی الْجِنَانِ‌، هر بنده‌ای که برای تشکر از نعمتی به غیر از نماز سجده کند خدا برای او ده حسنه مکتوب می‌کند، ده گناه از او می‌بخشاید و ده درجه در بهشت برای او بالا می‌برد.»

امام زمان(عج) در پاسخ به سؤال محمّد بن عبداللّه حِمیری فرمود:

«سَجْدَةُ الشُّکْرِ مِنْ أَلْزَمِ السُّنَنِ وَ أَوْجَبِها... فَإِنَّ فَضْلَ الدُّعاءِ وَالتَّسْبیحِ بَعْدَ الْفَرائِضِ عَلَی الدُّعاءِ بِعَقیبِ النَّوافِلِ، كَفَضْلِ الْفَرائِضِ عَلَی النَّوافِلِ، وَالسَّجْدَةُ دُعاءٌ وَتَسْبیحٌ، سجدۀ شکر، از لازم‌ترین و واجب‌ترین مستحبات الهی است... همانا، فضیلت دعا و تسبیح پس از واجبات بر دعای بعد از نوافل، همانند فضیلت واجبات بر نوافل است. سجده، دعا و تسبیح است.»

پانویس

↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج‌۱، ص۳۳۱.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۰؛ یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۴-۵۸۵؛ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.
↑ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.
↑ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.
↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۴.
↑ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج۱، ص۲۲۳؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۵۱.
↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۲.
↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.
↑ قمی، مفاتیح الجنان، ص۹۹-۱۰۲.
↑ جامع الاحادیث، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۴۶۹.
↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۳۷؛ ج۳، ص۱۵.
↑ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ کاشف الغطا، کشف الغطاء، ج۳، ص۲۱۵؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.
↑ یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۲-۳۱۳.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۴۵.
↑ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۷-۳۴۹؛ ص۳۵۲؛ یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۵.
↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.
↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۵؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۶۰.
↑ مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۶۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۶، ص۴۰۹.

منابع

بحرانی، یوسف، حدائق الناظره، قم، مؤسسة النشر الاسلامی (التابعة) لجماعة المدرسین بقم المشرفة.
بروجردی، جامع احادیث الشیعه، مترجمان احمد اسماعیل تبار، احمدرضا حسینی، محمدحسین مهوری، تهران، فرهنگ سبز، ۱۳۸۸ش.
حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة اهل البیت لاحیاء التراث.
علامه حلی، یوسف بن مطهر، تذکرة الفقها، قم، مؤسسة اهل البیت لاحیاء التراث.
شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،‌ دار الشریف الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
شیخ صدوق، علل الشرائع، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ش.
شهید ثانی، مسالک الافهام، قم،‌دار الهدی للطباعة والنشر، بی‌تا.
قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، نشر اسوه.
کاشف الغطا، شیج جعفر، کشف الغطاء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
کرکی، علی بن حسین (محقق کرکی)، جامع المقاصد، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
نجفی، محمد حسن، جواهر الكلام، تهران،‌دار الكتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ش.
یزدی، سید محمدکاظم، عروه الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۴۱۹ق.

[1] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج‌۱، ص۳۳۱.

[2] نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۰؛ یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۴-۵۸۵؛ کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.

[3] کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.

[4] کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷.

[5] شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۴.

[6] شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج۱، ص۲۲۳؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۵۱.

[7] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۳۲.

[8] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.

[9] قمی، مفاتیح الجنان، ص۹۹-۱۰۲.

[10] جامع الاحادیث، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۴۶۹.

[11] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۱۳۷؛ ج۳، ص۱۵.

[12] کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۷؛ کاشف الغطا، کشف الغطاء، ج۳، ص۲۱۵؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۹-۳۵۰.

[13] یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۲-۳۱۳.

[14] نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۰، ص۲۴۵.

[15] کرکی، جامع المقاصد، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۸، ص۳۴۷-۳۴۹؛ ص۳۵۲؛ یزدی، العروة الوثقی‌، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵۸۵.

[16] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۳.

[17] شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۳۵؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۶۰.

[18] مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۶۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۶، ص۴۰۹.